غیر از خداوندچه کسی عالم به غیب است؟

با توجه به مطالب گفته شده، می توان تناقض ظاهری بین آیات و روایاتی که علم غیب را مخصوص خداوند می دانند، و آیات و روایاتی که انبیا و ائمه و اولیا را نیز عالم به غیب می دانند، با توضیحات زیر حل نمود:

1. اختصاص علم غیب به خداوند، به صورت ذاتی و استقلالی است و این با علم به غیب داشتن به صورت تبعی و با لطف و عنایت پروردگار و تعلیم او، منافاتی ندارد.

2. علم غیب به صورت تفصیلی را فقط خداوند می داند و دیگران به صورت اجمالی نسبت به آن آگاهی دارند و آگاهی از جزئیات آنها مخصوص خداوند است.

3. خداوند، بالفعل از همه اسرار غیبی آگاه است و دیگران ممکن است بالفعل، بسیاری از اسرار غیبی را ندانند، و تنها در صورتی که خداوند اراده نماید، یا خودشان اراده کنند و اذن و رضای پروردگار همراه باشد، از علوم غیبی مطلع گردند. در این باره از امام صادق (ع) روایت شده است: “نگامی که امام اراده کند چیزی را بداند، خداوند به او تعلیم خواهد داد”.

اما آیه 34 سوره مبارکه لقمان می فرماید: “در حقیقت، خدا است که علم به قیامت دارد، باران می فرستد، و به آنچه در رحم مادران است آگاهی دارد و کسی نمی داند فردا چه چیزی به دست می آورد، و در کدامین سرزمین می میرد. به درستی که خداوند دانای آگاه است”.

در مورد این آیه کریمه، دو تفسیر وجود دارد:

1. موارد پنج گانه مذکور در آیه فوق، جزو امور غیبی اند و جز خداوند و کسانی که خداوند آنان را آگاه به امور غیبی کرده باشد، کسی نسبت به این امور آگاهی ندارد. منظور از فرستادن باران، فقط بارش آن نیست که توسط متخصصان هواشناسی یا دیگران، قابل پیش بینی باشد، بلکه این که دقیقاً کی و کجا و چه مقدار نازل می شود منظور است، و این علم فقط در اختیار خداوند است و دیگران با حدس و گمان ممکن است تا حدی از آن آگاه باشند. چنانچه منظور از آگاهی از “جنین در رحم”، فقط جنسیت آن نیست که توسط دستگاه هایی قابل تشخیص باشد، بلکه منظور همه امور مربوط به جنین؛ مانند جنسیت، سلامت، خصوصیات جسمی و روحی و حتی استعدادهای او و سعادت و شقاوت و آینده او است. بدیهی است که چنین آگاهی، مخصوص خداست. و اگر در روایات، پاره‏اى از این آگاهى ها برای ائمه (ع) اثبات گشته، از آن جهت است که آگاهی به صورت علم اجمالى – آن هم از طریق تعلیم الاهى – هیچ منافاتى با اختصاص علم تفصیلى آنها به ذات پاک خداوند ندارد و تازه همین علم اجمالی نیز ذاتى و استقلالى نیست، بلکه جنبه عرضى و تعلیمى داشته و از طریق تعلیم الاهى است به مقدارى که خدا مى‏خواهد و صلاح مى‏داند.

2. اما تفسیر دیگر این است که در این آیه، فقط علم به تاریخ قیامت از امور غیبی است و خداوند نیز فقط آن را مخصوص خود می داند و در فرازهای دیگر آیه، سخن و شیوه بیان عوض شده و تنها اعلام می دارد که خداوند باران می فرستد و از آنچه در رحم مادران است آگاهی دارد، بدون آن که این علم را مخصوص خود بداند. بنابراین، اگر اکنون یا در آینده، بتوان با پیشرفت هایی علمی، دقیقاً از میزان بارندگی و زمان آن و از وضعیت جنین و خصوصیات آن، آگاهی پیدا نمود، تناقضی با منظور آیه نخواهد داشت.

پاسخ تفصیلی

این پرسش طی سه محور پاسخ داده می شود:

محور اول: علم غیب چیست؟

“غیب” به معنای پوشیده بودن چیزی از حواس و ادراک است. ارباب لغت گفته اند: “الغیب: کل ما غاب عنک”؛ یعنی هر آنچه از تو غایب و مخفی است غیب نامیده می­شود.[1] لذا عرب هنگامی که خورشید غروب می کند می گوید: “غابت الشمس”؛ یعنی خورشید غایب شد و از دیده ها مخفی گردید.[2]

اما منظور از غیب در مقابل شهادت که از اصطلاحات قرآنی و کلامی است، عبارت است از امری که فراتر از ماده و خارج از عالم محسوسات باشد و با حواس عادّی و مادّی قابل درک و حسّ نباشد، بلکه ادراک و احساس و شهود آن محتاج ابزار و ادوات دیگری است.

علامه طباطبائی می گوید:

غیب و شهادت دو معنای نسبی هستند؛ یعنی یک شیء واحد ممکن است نسبت به چیزی غیب و نسبت به چیز دیگری شهادت باشد. این بدان سبب است که موجودات، خالی از حدود نیستند و از حدود خود جدا و منفک نمی گردند. بنابراین، هر چیزی که داخل در حدود و احاطه چیز دیگری باشد، برای او شهادت است؛ چون مشهود ادراک آن است، و اگر خارج از حدّ او باشد، برای او غیب خواهد بود؛ زیرا مشهود ادراک او نیست”.[3]

محور دوم: عالم به غیب کیست؟

نتیجه ای که از تحلیل مذکور در مورد غیب به دست می آید، این است که علم غیب به صورت تمام و کمال در اختیار خداوند متعال است؛ زیرا او احاطه همه جانبه بر تمامی عالم دارد و محیط بر عالم است و چیزی خارج از محدوده وجودی او نیست و چیزی نمی تواند در چهار چوب محدوده خود، خود را از خداوند مخفی دارد. این معنا در آیات بسیاری از قرآن کریم به گونه های مختلف مورد تأکید قرار گرفته است؛

مانند:

“خداوند دانای غیب و شهود و کبیر و متعال است”.[4]

“بگو ]ای پیامبر[: غیبت مخصوص خدا است”.[5]

“بگو: هیچ کس در آسمان ها و زمین، جز خداود، غیب را نمی داند”.[6]

معنای ابتدایی که از این آیات به نظر می آید، این است جز خداوند کسی عالم به غیب نیست، اما در مقابل اینها آیات دیگری هستند که نشان می دهد اولیای الاهی نیز اجمالاً از غیب آگاهی دارند؛ مانند:

“چنان نبود که خداوند شما را از غیب آگاه کند، ولی خدا از میان رسولان خود هر کس را بخواهد برمی گزیند”.[7]

“عالم به غیبت او است و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد، مگر رسولانی که آنها را برگزیده است.