منظور از «پل صراط» چیست؟

رهروان ولایت ـ با دقت در آیات قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم‌السلام) خواهیم دید، یکی از مباحثی که در روز قیامت وجود دارد و یکی از مراحل حرکت آدمی برای رسیدن به زندگی ابدی، بحث «صراط» است؛ در بسیاری از روایات گفته شده است در روز قیامت پلی به نام «صراط» وجود که همه انسان‌ها از روی آن‌ها عبور می‌کنند. حال باید دید منظور از این صراط چیست و آیا همین معنا را دارد یا خیر؟

از ظاهر روایاتی که در شرح صراط آمده است، به دست می‌آید که «صراط» نام پلی است که بر روی جهنم کشیده شده است و به بهشت ختم می‌شود و تمام انسان‌ها از روی آن عبور می‌کنند، مومنین و اهل ایمان، به راحتی از روی آن عبور کرده و به بهشت برین خواهند رسید و کُفّار و اهل معصیت از روی آن سقوط کرده و وارد جهنم می‌شوند؛ به طور مثال پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «هنگامی‌که قیامت بر پا شود، بر روی جهنم صراط نصب می‌شود و هیچ کس حق عبور از آن را ندارد مگر کسی که جواز عبور را داشته باشد؛ آن اجازه‌نامه ولایت علی بن ابی‌طالب(علیه‌السلام) است».

هم‌چنین آن حضرت، در روایت دیگری فرمود: «یا علی در روز قیامت من و تو و جبرائیل بر روی صراط می‌ایستیم و به هیچ کس حق عبور نمی‌دهیم مگر این‌که به ولایت تو چنگ زده باشد»

ابن عباس نیز در حدیثی نقل می‌کند: «بر روی جهنّم پلی است که هفت مرحله دارد، در مرحله اول، از انسان راجع به شهادت به «لا إله إلا الله» پرسیده می‌شود، اگر توانست پاسخ دهد به مرحله دوم می‌رسد؛ در مرحله دوم از نماز پرسیده می‌شود، اگر نمازش کامل باشد، به مرحله سوم می‌رود؛ در این مرحله از «زکات» پرسیده می‌شود، اگر کامل باشد، به مرحله چهارم می‌رسد؛ در این مرحله از «روزه» سوال پرسیده می‌شود، اگر کامل باشد، به مرحله پنجم می‌رسد؛ در این مرحله از «حج» پرسیده می‌شود، اگر کامل باشد به مرحله ششم می‌رسد؛ در این مرحله از «عمره» پرسیده می‌شود که اگر کامل باشد به مرحله هفتم می‌رسد؛ در این مرحله از «حقوق مردم» پرسیده می‌شود؛ اگر از همه این مراحل سالم بگذرد وارد بهشت می‌شود؛ و الا در هر مرحله‌ای که کم داشته باشد، او را نگه می‌دارند تا عملش را کامل کند».

بسیاری از علمای شیعه معتقداند که با توجه به ظاهر این روایات، «صراط» پلی است که روی جهنم وجود دارد و به سمت بهشت کشیده شده است؛ شیخ مفید(رحمه‌الله‌علیه) در این باره می‌گوید: «همانا «صراط» پلی است که بین جهنم و بهشت وجود دارد و قدم‌های مومنین بر آن ثابت بوده و از آن عبور می‌کنند و قدم‌های کفار، بر روی آن می‌لغزد و در آتش سقوط می‌کنند».شیخ صدوق(رحمه‌الله‌علیه) نیز همین نظر را برگزیده است.

علامه طباطبایی(رحمه‌الله‌علیه) نیز در این باره می‌نویسد: «این صراط، پلی است که کشیده شده است بر روی جهنم و همه خلایق از روی آن عبور خواهند کرد چه مومن باشند و چه کافر و خداوند، مومنین را نجات می‌دهد».آیت الله سبحانی(حفظه‌الله) نیز معتقد است با توجه به ظاهر آیات و روایات، ما وجود صراط را با همین معنای حقیقی می‌پذیریم، ولی در مورد کیفیت آن اظهار نظر نمی‌کنیم و چگونگی آن‌را به خداوند متعال و روز قیامت واگذار می‌کنیم؛ یعنی ظاهر روایات را حمل بر چیز دیگری نمی‌کنیم و می‌گوییم با همین معنا درست است ولی نحوه آن‌را نمی‌دانیم.

برخی دیگر از علما معتقداند نباید به ظاهر این آیات و روایات اخذ نمود و معنای ظاهری آن‌ها مد نظر نیست؛ بلکه استعاره و تمثیل است و منظور از «صراط» چیز دیگری است و اصلاً چیزی مانند پل وجود ندارد؛ آنان معتقداند جهنم ملکوت دنیاست و صراطى که بر روى آن کشیده می‌شود، راهى است که انسان باید در نفس خود طى کند، تا به مقصود که خداست نائل گردد و چون این راه را انسان در دنیا طى می‌کند.

بنابراین این صراط نیز بر روى جهنم قرار می‌گیرد و چون هر کس حتماً باید با مجاهده نفس (در دنیا) با شهوات، بر مقصود برسد، عبور از جهنم براى تمام افراد حتى انبیاء و اولیاى خدا ضرورى است. لذا وقتی‌که آیه کریمه نازل شد: «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلَّا وارِدُها کانَ عَلى‏ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا»[مریم-۷۱] از رسول خدا سوال کردند: شما هم وارد جهنم می‌شوید؟ فرمودند: بله و لکن ما مانند برق خاطف از آن عبور خواهیم کرد». بنابراین، معنى صراط، عبور از ملکات و اخلاق رذیله و صفات ناستوده است، هر که اصلاً آلوده نشد، چون برق خاطف عبور کند و اگر فى‌الجمله آلوده شد، چون شخصى اسب سوار و هم‌چنین تا آن‌که بسیار آلوده گردد در جهنم به صراط آویزان شده و آتش، او را فرا گیرد.

در نتیجه: راجع به «صراط» دو نظر وجود دارد؛ عده‌ای از علما به ظاهر روایات اخذ کرده و معتقداند در روز قیامت بر روی جهنم پلی قرار دارد که تمام انسان‌ها باید از روی آن عبور کنند. عده‌ای دیگر معتقداند این روایات استعاره و کنایه است و چنین پلی وجود ندارد، بلکه منظور از جهنم، دنیا است و منظور از پل، عبور از دنیا و زهد در دنیا.